Հայ Եկեղեցու հիմնադրություն

Բնութագիր

Հայաստանում քրիստոնեության տարածման զուգընթաց հոգեւոր հովիվների ու հովվապետների կարիքն էր զգացվում: Եպիսկոպոսություն ստեղծելու նպատակով Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը մեկնեց Կապադովկիայի Կեսարիա քաղաք, ուր օծվեց Կապադովկիայի եպիսկոպոսների կողմից` Ղեւոնդիոս Կեսարացու ձեռամբ: Սեբաստիայի Պետրոս եպիսկոպոսը Հայաստանում նախագահեց Ս. Գրիգոր Լուսավորչի գահակալության արարողությունը: Արարողությունը տեղի ունեցավ ոչ թե Հայաստանի մայրաքաղաք Վաղարշապատում, այլ հեռավոր Աշտիշատում, ուր երկար ժամանակ գոյատևել է Եպիսկոպոսական Աթոռը:
Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը Հայաստան վերադառնալով, իր հետ Կեսարիայից ու Սեբաստիայից շատ քահանաներ բերեց: Թագավորը եկավ Եփրատ գետի ափը` նրան դիմավորելու: Ս. Գրիգորը պահեցողության շրջան հայտարարեց բոլորի համար, իսկ Հայ Եկեղեցին այսօր էլ նշում է այն որպես առաջավորաց պահք:
Ս. Գրիգորը քարոզում էր ու մարդկանց նախապատրաստում մկրտության: Այն հոգեւորականները, որոնց նա իր հետ էր բերել, օգնում էիր իրեն մկրտությունների ժամանակ: Ս. Գրիգորն անձամբ մկրտեց Տրդատ թագավորին, նրա ընտանիքին, ինչպես նաեւ ողջ արքունիքին և երկրի ազնվականներին:
Տրդատ թագավորն ու Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը Հայաստանը հռչակեցին քրիստոնյա պետություն:
Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը հիմնեց Հայ Եկեղեցու նվիրապետությունը` հավատարիմ մնալով Հայաստանի պետական վարչական համակարգի սկզբունքներին: Նա յուրաքանչյուր աչքի ընկնող նախարարության համար մեկական եպիսկոպոս ձեռնադրեց:
Այս եպիսկոպոսները ենթարկվում էին Հայաստանի Ծայրագույն եպիսկոպոսին` եպիսկոպոսապետին, որը շուտով կոչվեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս:
Այսպիսով Հայ Եկեղեցու նվիրապետությունը կազմավորվեց տեղի պայմաններին համապատասխան և անկախ այն գործընթացներից, որոնք տեղի էին ունենում Հռոմեական կայսրության եկեղեցիներում, ուր 325 թ-ին Նիկիայի առաջին Էկումենիկ Ժողովով հաստատվեց նվիրապետության մետրոպոլիտական համակարգը, իսկ 381 թ, Կոստանդնուպոլսի Երկրորդ Էկումենիկ Ժողովով` պատրիարքականը:
Ճիշտ է, Հայաստանում Ս. Գրիգոր Լուսավորչից դեռ շատ առաջ կային այլ եպիսկոպոսներ, սակայն նա դարձավ առաջին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը եւ հայ Եկեղեցին ղեկավարեց շուրջ 25 տարի: Գրիգոր Լուսավորիչն իր մահկանացուն կնքեց Նիկիայում գումարված առաջին Տիեզերական Ժողովից կարճ ժամանակ անց: Նրա որդին` Արիստակեսը, որ եպիսկոպոս էր ձեռնադրվել հոր ձեռամբ, մասնակցեց այդ ժողովին որպես Հայ Եկեղեցու ներկայացուցիչ , քանի որ հայրն արդեն բավական ծեր էր: Հենց այս ժողովում էր, որ ձեւակերպվեց քրիստոնեական եկեղեցու Հավատո Հանգանակը:
Քրիստոնեացած Հայաստանը պետք է պաշտպաներ իր կրոնը Հռոմեական Կայսրությունից: Եվսեբիոս Կեսարացին վկայում է, որ Մաքիմիոս կայսրը (305-313) «պատերազմ հայտարարեց արմեններին, այն մարդկանց, ովքեր ի սկզբանե բարեկամ եւ նիզակակից էին հռոմեացիներին: Եվ որովհետեւ նրանք քրիստոնյա էին եւ ջերմեռանդ պաշտում էին Աստծուն, ուստի աստվածատյացը ջանաց նրանց բռնությամբ ստիպել վերադառնալու կուռքերի եւ դեւերի պաշտամունքին: Դրանով նա բարեկամին ատելի դարձրեց, դաշնակցին` թշնամի... Արդ` նա հենց ինքն իր բանակի հետ, արմենների դեմ պատերազմելիս, ջախջախվեց»: (Թ 8,2,4) Իր կյանքի վերջին օրերին` 312-313 թթ, Մաքիմիոս կայսրը հարձակվեց հայերի վրա: Քրիստոնեությունը 10 տարվա ընթացքում այնպիսի խոր արմատներ էր գցել Հայաստանում, որ հայերը սկսել էին պայքարել Հռոմեական հզոր կայսրության դեմ իրենց նոր հավատքին հավատարիմ մնալու համար:
Այդ ժամանակ Հայաստանը ֆեոդալական երկիր էր: Պետության ղեկավարը թագավորն էր, որը միաժամանակ կենտրոնական Այրարատ մարզի մարզպանն էր: Թագավորի վասալները իշխաններն էին, ովքեր ժառանգել էին իրենց մարզերի ու շրջանների իշխանությունը եւ ունեին իրենց սեփական բանակներն ու իրենց գահերը թագավորական պալատում ` համապատասխան իրենց պաշտոնին:
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի օրոք Աղվանքի Ուռնայր թագավորը նույնպես ընդունեց քրիստոնեությունը: Աղվանքի առաջին եպիսկոպոսի մահից հետո, ծնունդով հռոմեացի, Վրթանես կաթողիկոսի որդի Գրիգորիսը, որը ձեռնադրվել էր ձեռամբ Ս. Գրիգոր Լուսավորչի, դարձավ Աղվանքի եպիսկոպոս: Վերականգնելով Ցրիում գտնվող եկեղեցին` Գրիգորիսը մեկնեց մազքութների երկիր` քարոզելու համար Ավետարանը: Այնտեղ նա 337 թ-ին նահատակվեց Արշակունի Սանեսան թագավորի հրամանով: Անկասկած Գրիգորիսի նահատակությունը կապված էր պարսից Շապուհ Բ արքայի կողմից այդ ժամանակ քրիստոնյաների դեմ տարվող հալածանքների հետ: Աշակերտները Ս. Գրիգորիսի աճյունը թաղեցին Արցախում` Ամարասում, որն այնուհետև դարձավ Եպիսկոպոսական Աթոռ:
353թ-ին հայ ազնվականները միասնաբար կաթողիկոս ընտրեցին Ներսես իշխանին` Հուսիկ Կաթողիկոսի (341-347) թոռանը:
Մեկ տարի անց Ներսես Կաթողիկոսը Աշտիշատում ժողով հրավիրեց, որը պատմության մեջ հայտնի է որպես առաջին Ազգային Եկեղեցական Ժողով:
Ժողովը որոշում ընդունեց աղքատներին կացարաններ տալ, Հայաստանի տարբեր վայրերում հիմնեց որբանոցներ, հիվանդանոցներ, բորոտանոցներ եւ այլ հաստատություններ: Խորհուրդը նաեւ որոշում ընդունեց հիմնել վանքեր, կուսանոցներ եւ դպրոցներ:
Ժողովն արգելեց մահացած մարդկանց հեթանոսական սովորություններով թաղելը ( հանդերձները պատռելը, բարձրաձայն բղավելը եւ այլն), այդպիսով առավել հավատ ներշնչելով հարության ու հանդերձյալ կյանքի նկատմամբ: Այն նաեւ արգելեց ամուսնությունը հարազատների հետ, կաշառակերությունը, անբարոյականությունը, ինչպես նաև հորդորեց հեռու մնալ հարբեցողությունից, գթասրտություն ցուցաբերել ծառաների հանդեպ, մարդկանց չծանրաբեռնել հարկերով եւ այլն:
Աշտիշատի Ժողովում քննարկվեց նաեւ արիոսականության հարցը: Հայտնի է, որ Նիկիայի առաջին Էկումենիկ Ժողովում բանաձեւվում էր Եկեղեցու Ուղղափառ դավանությունը Որդի Աստծու մասին: Արիստակես Կաթողիկոսը Նիկիական Հանգանակը բերեց Հայաստան, եւ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչն ընդունեց այն: Մի քանի տարի անց Հռոմեական Կայսրությունում սկսեցին զարգանալ արիոսականության տարբեր ուղղությունները: Հայ եպիսկոպոսների շարքերում եւս կային Արիոսի վարդապետության հետեւորդներ: Աշտիշատի Ժողովը մեկ անգամ եւս դատապարտեց արիոսականությունը եւ հաստատեց Նիկիական Հանգանակի ընդունումը
Ներսես Կաթողիկոսին հաջողվեց Առաջին Ազգային Եկեղեցական Ժողովի որոշումներն իրագործել, որի համար նրան անվանեցին Ներսես Մեծ:

Աղբյուրը՝ armenianchurch.org